معرفی و تاریخچه استان
استان ایلام یکی از استانهای کشور ایران است که در باختر این کشور و در ناحیهای کوهستانی و نیمه گرم با مساحتی برابر با 20133 کیلومتر مربع قرار گرفتهاست. مرکز این استان شهر ایلام است . استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایهاست. بر اساس گزارش آمار جمعیت سال 1388، این استان دارای جمعیتی برابر با 563898 نفر می باشد
این استان از استانهای کمابیش جنگلی ایران است. پیش از دوره رضا شاه به این ناحیه پشتکوه میگفتند، اما در شهریور ۱۳۱۴ ه. ش. در زمان پادشاهی رضاشاه به موجب تصویبنامهٔ هیأت وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن عیلام باستان، نام روستای حسینآباد، به ایلام تغییر یافت و این روستا به عنوان شهر و مرکز استانی به نام ایلام انتخاب شد. منطقه تمدن باستانی عیلام در استانهای فارس و خوزستان امروزی تمرکز داشت اما ظاهرا تصمیم دوران رضاشاه برای نامگذاری استان ایلام به این موضوع برمیگردد که منطقه پشتکوه نیز در دورههایی بخشی از ناحیه عیلام باستان بودهاست.
ایلام شکلی نادرست از واژه سامی عیلام به معنای جای بلند و منطقهٔ کوهستانی است. که پرهیز از حرف «ع» عربی در این تغییر املا تاثیر داشتهاست.
پیشینه
ین سرزمین، بنا به اسناد تاریخی فراوان، بخشی از کشور عیلام باستان بوده که در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد به فرمان آشور بانی پال منقرض شد. در کتیبه های بابی، عیلام را " آلامتو" یا "آلام"خوانده اند. که به قولی به معنای کوهستان یا "کشور طلوع خورشید" است. مدتی پس از سقوط عیلام، حوزه فرمانروایی آنان به دو منطقه تحت نفوذ پارسها و مادها در غرب تقسیم شد. در دوره هخامنشی جزئی از امپراطوری هخامنشی بوده است. بعد از تسخیر ایران به وسیله اعراب مسلمان، احتمال دارد که این ناحیه جزئی از ایالت کوفه باشد. از اوایل قرن چهارم تا اوایل قرن ششم خاندان حسنویه کرد بر لرستان و ایلام حکومت می کردند و از سال۵۷۰ تا ۱۰۰۶ اتابکان لر بر لرستان و پشتکوه حکومت کرده اند. از سال ۱۳۰۹ شمسی در تقسیمات کشوری، ایلام جزو استان پنجم یعنی کرمانشاه گردید.
پس از تسلط اعراب مسلمان بر ایران، ایلام و لرستان و شهرهای دیگری را به نام ایالت «جبال» نامیدند و چون حاکم این منطقه یعنی ماسبذان و مهرجانقذق، به حاکم کوفه مالیات و خراج میدادند؛ از اینرو این منطقه را ماه کوفه مینامیدند.
بعد از پنج قرن از حکومت اعراب بر ایران، برای سهولت اداره آن ناحیه، منطقه مزبور به دو منطقه بختیاری و لرستان تقسیم گشت، که برای بازشناختن آنها از یکدیگر، قسمت بختیاری امروز را لر بزرگ و لرستان امروزی را که منطقهٔ ایلام (ماسبذان و مهرجان قذق) نیز جزو آن محسوب میشد، لر کوچک میگفتند.در حدود سه قرن حکومت محلی منطقه در دست اتابکان بود. پس از سقوط اتابکان حکومت محلی منطقه به دست والیان افتاد، که بر تمام منطقه لرستان، از جمله ایلام، حکومت میکردند. در ابتدا مقر حکومت والیان در قلعهٔ «فلک الافلاک» خرم آباد امروزی بود، اما در دوره قاجاریه به جهت تضعیف قدرت والیان و با توجه به اختلافهایی که در امور مرزی، ایران و عثمانی بوجود آمده بود، حکومت ایلام از لرستان جدا و مقر والی، از قلعهٔ «فلک الافلاک» خرم آباد به «پشتکوه» که به ایلام اطلاق میشد، انتقال یافت و چون ایلام (پشتکوه) به خط مرزی ایران و عثمانی نزدیک تر بود، از تجاوز دولت عثمانی و تحریکات آنان جلوگیری به عمل میآوردند.
در دورهٔ قاجاریه، به واسطه اهمیت لرستان این ولایت به دو منطقهٔ پشتکوه (استان ایلام امروزی) و پیشکوه (لرستان کنونی) با مرکزیت خرم آباد تقسیم گردید و چون ایلام در دامنههای غربی رشته کوه زاگرس و پشت لرستان امروزی (خرم آباد) قرار گرفتهاست و قسمتی از خاک ایلام در کوههای کبیر کوه واقع شدهاست، لذا آن را پشتکوه نامیدند و پشتکوه همان ماسبذان (و مهر جانقذق) است. از این زمان حکومت از لرستان جدا اداره میشد و والیان ایلام مستقیما از حکومت مرکزی ایران اطاعت میکردند. پس از انتقال مرکز حکومت والی به ایلام، به واسطهٔ پراکندگی مردم در دو ناحیهٔ «ده بالا» و «ده پایین» با همین عنوان از آن نام میبردند. پس از مرگ «حسن خان» والی، و به قدرت رسیدن «حسین قلی خان» مدتها، شهر ایلام امروزی به این علت که مقر تابستانی والی بود به «حسین آباد» پشتکوه معروف شد و از آن، به نام «حسین آباد» یاد شدهاست و تا مدتها ایلام یکی از شهرستانهای استان پنجم کشور (کرمانشاهان) بود.
در شهریور ۱۳۱۴ ه. ش. در زمان سلطنت رضا شاه به موجب تصویب نامهٔ هیات وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن عیلام باستان، نام قصبه حسین آباد، به ایلام تغییر یافت.
ایلام شکلی نادرست از واژه سامی عیلام به معنای جای بلند و منطقهٔ کوهستانی است.
تقسیمات کشوری
استان ایلام دارای هشت شهرستان به این شرح است: آبدانان، ایلام، ایوان، دره شهر، دهلران، شیروان و چرداول، ملکشاهی و مهران.
ایلام تاسال ۱۳۴۲ بخشی از استان کرمانشاه بود اما بر اساس تقسیمات کشوری آن سال به استان تبدیل شد. طی این تقسیمات، بخشهایی از لرستان و خوزستان به ایلام ملحق شدند. این ملحقات شامل درهشهر دهلران آبدانان از لرستان و موسیان از خوزستان میشد.
نقاط شهری استان ایلام عبارتاند از: آبدانان، آسمانآباد، ارکواز، ایلام، ایوان، بدره، پهله، توحید، چوار، درهشهر، دهلران، زرنه، سرابله، صالح آباد، لومار، مورموری، موسیان، مهران و میمه.
اقتصاد ایلام
ایلام نفتخیز و دارای منابع گاز بسیاری نیز هست به طوری که پانزده درصد منابع گازی کل کشور در این استان قرار دارد و پالایشگاه گاز هم دارد. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی هفت شهرک صنعتی در استان ایلام فعال بود که بیش از ۴۵۰ واحد تولیدی و صنعتی مختلف در این شهرکها فعال و دایر است.
واحد پتروشیمی تازهای هم در استان ایلام در دست ساخت است. کارخانهٔ سیمان ایلام هم باکیفیتترین سیمان ایران را تولید میکند و بزرگراهی که تهران را به کرمانشاه میپیوندد و بزرگراه کربلا نام گرفته بعد از استان کرمانشاه از طریق شهر حمیل استان کرمانشاه و شهرستان شیروان چرداول استان ایلام به شهر ایلام و از طریق مهران به کشور عراق وصل میشود.این استان ۱۱ درصد منابع گاز ایران را دارد و روزانه ۱۵۴ هزار بشکه نفت خام از چاههای نفتی دهلران و جنوب آبدانان استخراج و با لوله به پالایشگاهها در جنوب ایران منتقل میشود. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی تعداد ۵۵ هزار کارگر در این استان در سه هزار واحد تولیدی، صنعتی، خدماتی و کشاورزی مشغول فعالیت بودند. بر اساس آمار اعلام شده در همین سال نرخ بیکاری در استان ایلام ۱۲درصد بود.
مراتع استان ایلام یک میلیون و ۱۶۴ هزار هکتار است که نیمی از مراتع استان از نظر پوشش گیاهی فقیر و نیم دیگر متوسط و غنی هستند.
موقعیت اقتصادی و اجتماعی
در این استان بیشتر فعالیت اقتصادی بر روی دامداری و کشاورزی متمرکز شدهاست و زمینههای مساعدی نیز جهت پرورش زنبور عسل دارد. بخش صنعت در این استان سهم بسیار ناچیزی از اشتغال را نسبت به بخشهای کشاورزی و خدمات به خود اختصاص دادهاست.البته باتوجه به گشایش مرز مشترک با عراق در شهرستان مهران افقهای روشنی برای توسعه تجارت و توریسم بینالمللی و ترانزیت کالا و مسافر وجود دارد. از نظر منابع معدنی نیز عمدتاً شامل کانیهای غیر فلزی میباشداین استان از نظر ذخایر نفت و گاز غنی است.
گردشگری
از نقاط دیدنی استان ایلام میتوان به دریاچههای دوقلوی بسیار زیبای آبدانان، قلعه تاریخی پشت قلعه آبدانان (دوره ساسانیان)، انبارهای هزاردر آبدانان (دوره ساسانیان)، آتشکده ساسانیان و طاق شیرین و فرهاد در ایوانغرب، تنگ رازیانه، میان تنگ (مانشت)، شهر باستانی ماداکتو در درّهشهر، آتشکده چهار تاقی درهشهر، دره ارغوان در شمال شهر ایلام، دریاچه سد ایلام، و چشمههای آب گرم دهلران-سرابکلان-آتشکده موشکان-قلعه سام وامام زاده پیر حسین و طاق رستم واقع در روستای زیبای زنجیره علیا -تنگه شمشه هلسم -شهر تاریخی گم گم در شیروان چرداول اشاره نمود.
امکانات روستایی استان
استان ایلام در سال ۱۳۷۸ خورشیدی ۷۵۳ روستا داشت که از این تعداد ۵۶۲ روستا دارای جمعیت و سکنه هستند. از مجموع این روستاها ۴۷۰ آبادی دارای تأسیسات آب سالم آشامیدنی بهداشتی هستند که زیر پوشش آب و فاضلاب روستایی قرار دارند و ۹۲ روستا که زیر ۲۰ خانوار هستند شبکه آبرسانی ندارند.
راههای روستایی استان ایلام در آن سال ۱۰ هزار و ۷۰ کیلومتر جاده آسفالته بود که در حدود ۷۶ درصد راههای روستایی این استان آسفالت و زیرسازی شدهاست.
در سال ۱۳۷۸، در ۲۰۱ روستا دهیار مشغول به کار بود. نرخ باسوادی نیز در مناطق روستایی استان در آن سال ۹/۸۱ درصد بود.
زبان و گویش
بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت استان ایلام در سال ۱۳۸۵ برابر با ۵۴۵۷۸۷ نفر بودهاست که از این میان ۲۷۸۵۶۶ نفر مرد و بقیه زن بودهاند. این استان ۱۱۱۵۵۹ خانوار دارد. جمعیت شهرنشین این استان ۳۳۱۲۳۱ نفر است.
زبانهای کردی، لری و عربی در استان ایلام رایج است. اکثریت جمعیتی استان به زبان کردی تکلم می کنند. گویشوران زبان کردی در شهرهای ایوان (کردی کلهری)، شیروان و چرداول، ایلام، مهران و در دهلران و آبدانان (گویشوران زبان لری و لکی)زندگی میکنند. گویشوران زبان لکی در بخشهایی از اطراف شهرهای دهلران و آبدانان (بخش مورموری زبان لری)و نیز در شهر دهلران سکونت دارند. در شهرهای دهلران و بخصوص در موسیان، عدهای به زبان عربی صحبت میکنند که گروه اقلیت زبانی استان را تشکیل میدهند.
کردی ایلامی که گاه آن را «کردی فیلی» نیز نامیدهاند، در بیشتر مناطق استان ایلام رایج است.واژه فیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیار ندارد.
گویش کردی فیلی دارای لهجههای گوناگونی است که مهمترین آنها عبارتند از :
ایوان : کلهر ملکشاهی:در شهرستانهای ایلام و مهران
خزلی:در بخشهای از شهرستان شیروان چرداول
آبدانانی:در شهرستانهای آبدانان، دهلران و دره شهر
ایلامی:در شهرستانهای ایلام، مهران، شیروان چرداول
بدرهای:در بخش بدره از شهرستان دره شهر
- ایل بدره، ایل عالی بیگی، ایل ایوان، ایل بالاوند زردلان، ایل بولی، ایل کلهر، ایل چعب (عرب)، ایل ده بالایی، میشخاصی، ملکشاهی، ایل شوهان، ریزوند -ارکوازی، ایل خزل(همان خزعلی عربی) و ایلات لک ساکن دره شهر.ابدانان.بدره.دهلران.موسیان.دشت عباس.چم کبود.سراب باغ
- طوایف مستقل استان ایلام:
لک، زرگوش، دیناروند، پنج ستون، ریزوند، سیمینوند، ناصرعالی، جودکی، کاییدخورده، قیاسوند، جایروند.الگو:پادروند.الگو:طوایف بزرگ لک.الگو:پیرانی.الگو:کولیوند